W rodzinnym archiwum znalazłam zdjęcie. Z tyłu podpis: Wilhelm Feldman. Kim był? chłopcem, zlinczowanym przez tłum chasydów w synagodze zbaraskiej, pisarzem, dramaturgiem, żołnierzem Legionów Polskich, przyjacielem Wyspiańskiego, mężem tłumaczki dzieł Oscara Wilde’a, współzałożycielem Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza w Krakowie

 Wilhelm Feldman (1868 Zbaraż – 1919 Rabka)

Pisarz, historyk literatury, krytyk literacki, polityk. Pochodził z ubogiej rodziny chasydów. Przeznaczony do stanu duchownego, pierwsze lata życia spędził w chederze zbaraskim. Niepokorny i ciekawy świata, potajemnie nawiązał kontakt z młodzieżą polską i, opanowawszy podstawy języka polskiego, w 13. roku życia zainteresował się także polską literaturą, która uświadomiła mu jego duchową łaczność z narodem i kulturą. Jako 15-letni chłopak, podczas uroczystości 200-tnej rocznicy wyzwolenia Wiednia, wystąpił w synagodze zbaraskiej z przemówieniem na cześć Sobieskiego, polskiego bohaterstwa i obowiązków Żydów wobec Polski, jako przybranej ojczyzny. Bardzo odważne wystąpienie mogło się dla Feldmana skończyć tragicznie: tłum chasydów, wzburzony profanacją świątyni, solidnie poturbował młodego mówcę. Prawdopodobnie to właśnie wydarzenie uświadomiło mu, że powinien wyjechać ze Zbaraża. W wieku lat 18-tu znalazł się we Lwowie gdzie, zarabiając jako korepetytor i cierpiąc dotkliwą biedę, poświęcił się całkowicie akcji asymilacyjnej wśród Żydów. W tym okresie pomogli mu działacze żydowscy – dr Lilien i Nossig, zaprzyjaźnił się również z dwoma zbarażanami, Daszyńskimi, ale zawsze podkreślał, że największy wpływ miał na niego sędziwy weteran powstań 1831 oraz 1863, Mieczysław Darowski.

  Tematowi asymilacji Żydów do kultury polskiej oraz walce z syjonizmem i zacofaniem ortodoksów poświęcił Feldman wiele prac, m.in.: Asymilatorzy, syjoniści i Polacy (1893); Stosunek A. Mickiewicza do Żydów (1890); Żydzi w powieściach Orzeszkowej (1896); dramat Cudotwórca (1900); powieść Żydziak (1889). Asymilacja, jakiej orędownikiem był Feldman, miała być totalna – łącznie z chrztem. Utożsamiał swoje dążenia z celami, jakie widział przed sobą żydowsko – polski poeta, Sybirak, dr Bernard Goldman, który zapoczątkował słynny ruch w Królestwie Polskim i Galicji. Feldman głosił, że kwestia żydowska jest kwestią integralną kwestii polskiej, żądał od społeczeństwa polskiego, aby pozwoliło Żydom rozpłynąć się organizmie polskim a od Żydów, aby nie stali poza nim, łącząc się w jeden naród. Jego podejście było w tamtych czasach na tyle kontrowersyjne, że wywołało protesty zarówno ortodoksyjnych środowisk żydowskich, jak i polskich antysemitów.

   Po serii artykułów zamieszczonych w akademickim piśmie „Ognisko”, jako „socjalista – dekadent” (mimo, że nigdy do ruchu socjalistycznego oficjalnie się nie włączył), znalazł się nawet na ławie oskarżonych, wraz z innymi osobami, zamieszanymi w proces ludowca B. Wysłoucha. Oskarżeni ostatecznie zostali uwolnieni. Kilka lat później, Feldman wyjechał jako wolny student do Heidelbergu i Berlina. Poza uczestniczeniem w bardzo cennych dla niego wykładach historyków filozofii i badaczy literatury, Feldman odnalazł w Berlinie rodaków, wraz z którymi włączył się w tamtejsze życie polityczne, co nie uszło uwagi władz pruskich i ostatecznie otrzymał nakaz opuszczenia Rzeszy, jako uciążliwy cudzoziemiec.

   Po powrocie z Berlina do Krakowa rozpoczął się najlepszy, najbardziej płodny okres w życiu Wilhelma Feldmana. Wydawał i redagował kilka czasopism, wśród nich „Dziennik Krakowski” (1896-1897), o którym mówiono, że od razu stanął na poziomie europejskim, zdobywając sobie jednakowoż więcej wrogów – szczególnie wśród konserwatystów – niż prenumeratorów. Pismo było wydawane, wśród utarczek z biedą, cenzurą, niechęcią krytyków, przez niemal dwa lata i objęło niemal wszystkie dzielnice Polski. Ostatecznie Feldman poddał się, wyjechał do Lwowa, gdzie utrzymywał się jedynie z pióra, jako korespondent i po raz kolejny przymierał głodem. W tym okresie podczas podróży do Przemyśla, poznał swoją przyszłą żonę, Marię z Kleinmanów (ślub 1898). Maria (pseudonim Kreczowska) była tłumaczką literatury niemiecko – i anglojęzycznej, między innymi dzieł Oscara Wilde’a. W roku 1901 przyjechali już razem do Krakowa, gdzie Wilhelm pracował w redakcji „Słowo Polskie” (od 1901), a następnie przejął na własność redakcję miesięcznika „Krytyka”. To czasopismo wychodziło w latach 1901-1914 i było uważane za wspólne dzieło obydwojga małżonków. „Krytyka” odznaczała się nowatorstwem formy i postępowymi poglądami, stała na stanowisku niepodległości politycznej, powszechnej równości i bezwzględnej sprawiedliwości. Zakazana poza granicami Galicji, jako niebezpieczna dla rządów Prus i Rosji, niemniej kolportowana była do Królestwa i Poznańskiego ciesząc się tam taką samą popularnością, jak w Krakowie i okolicach. Pomysłowy Feldman wprowadził do gazety wiele nowości, jak ankiety, konkursy, dyskusje zbiorowe, polemiki. Śmiało można powiedzieć, że „Krytyka” kształtowała historyczną świadomość Polaków pod zaborami, ich gust literacki i była krokiem milowym w rozwoju polskiej publicystyki i literatury periodycznej.

Wilhelm Feldman, w środku. Pismo, które trzymają panowie po lewej i prawej ręce W.F., to „Dziennik Krakowski”, zakładałam więc, że to zespół redakcji tej gazety. Niestety, nie udało mi się zidentyfikować twarzy pozostałych mężczyzn

  Piśmiennictwo polskie ostatnich lat dwudziestu Wilhelma Feldmana było pierwszą syntezą dotyczącą Młodej Polski (t. 1-2, 1902; miało kilka wydań systematycznie rozszerzanych, od edycji 5-ej – nosi tytuł: Współczesna literatura polska). Dzieło to było często krytykowane przez twórców współczesnych Feldmanowi. Zarzucano mu  – Żydowi i samoukowi, że przypisał sobie prawo wydawania sądów o polskiej twórczości literackiej, jak również brak metody i przesadny entuzjazm. Krytyka przybrała niezbyt przyjemną formę, łacznie z napaściami osobistymi, insynuacjami i niesmacznymi żartami w formie np pamfletów. Wilhelm Feldman odpowiedział ciętą ripostą w „Pro domo et pro arte” (1909).

  Jako zwolennik polskich dążeń niepodległościowych, pisał również Feldman prace historyczne: Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846-1906, t. 1-2, 1907; Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym, t. 1-3, 1914-1920).  Był inicjatorem Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, współorganizatorem Strzelca i Drużyn Strzeleckich, żołnierzem Legionów Polskich. W latach 1914-1918 był Feldman naczelnikiem biura prasowego Naczelnego Komitetu Narodowego w Berlinie.  Cztery lata ciężkiej pracy fatalnie odbiły się na jego wątłym zdrowiu. Zażądał dymisji, którą dostał w 1919 roku i wrócił do Krakowa, wtedy też zaczął pisać swoje ostatnie dzieło Niemcy w latach 1914 – 1918, którego już nie dokończył. Pobyt na wsi miał pomóc mu wrócić do zdrowia i ukoić nerwy, wyjechał więc do Rabki. Tam jednak zaraził się czerwonką. Do końca konsekwentny, na łożu śmierci zmienił wyznanie, przyjmując chrzest. Zmarł 25 października 1919 roku. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Rakowickim w kwaterze 33 II.